Markmiðunum var náð
Framsett markmið, varðandi Háteigsveg 59, voru háleit sé horft til íslenskrar mannvirkjagerðar. Sem dæmi var stefnt var að lækkun kolefnisspors (samanborið við sambærileg mannvirki) endurnýta og endurvinna átti hráefni eins og kostur var og svo framvegis.
Þau markmið sem lágu til grundvallar gerð búsetukjarnans að Háteigsvegi 59 náðust og gott betur. Útreiknað skilaði mannvirkjagerðin 53% minna af CO2miðað við sambærileg mannvirki byggð á hefðbundinn hátt. Markmiðið náðist einnig án þess um ytri viðurkenningu líkt og Svansvottun væri að ræða.
Ennfremur kom í ljós að heildarkostnaðurinn við mannvirkjagerðina var ekki meiri en kostnaður við gerð sambærilegs mannvirkis byggt á hefðbundinn hátt.
Kostnaður við umsýslu endurnýtts hráefnis kann að vera meiri en kostnaður við umsýslu hráefnis sem er staðlað og tilbúið til notkuna. En á móti kemur að hráefnið er alla jafna ódýrara en það sem fæst á markaði. Sem dæmi var aukinn kostnaður fólgin í umsýslu og vinnslu veðurkápunnar/klæðningarinnar. Á móti kom að enginn kostnaður fólst í að kaupa hráefnið.
Endurnýting/endurvinnsla þarf því ekki að vera dýrari sé horft til heildarmyndarinnar.
Framangreint þýðir að hægt er að byggja vistvænt mannvirki á hagkvæman hátt innan ramma byggingarreglugerðar og annarra laga og staðla án þess að til þurfi viðurkenningar eða tilteknar vottanir.
Byggingarvörur sem teljast ónothæfar eða afgangs geta búið yfir fegurð
Byggingarvara sem telst ósöluhæf eða afgangs getur verið nothæf í öðru samhengi.
Notkun á endurunnum/endurnýttum byggingarvörum, sem í einhverjum tilfellum teljast ekki söluvörur, getur reynt á forhugmyndir, smekk og fegurðarskyn fólks. Endurnýttar vörur sem notaðar eru í sama rýminu geta til dæmis skapað tiltekna óreiðu. Hugsanlega eru gluggar úr ljósum við, gólfefni úr dökkum og litir á hurðum verið úr rauðvið. Litir, form og jafnvel áferð getur fyrir marga þýtt skortur á reglu eða takti.
Háteigsvegur 59 markast af ofangreindu. Þar er margt öðruvísi, margt fer út fyrir það sem kalla má hefðbundið. Þar öðlast byggingarvörur nýtt líf og endurnýting og endurvinnsla mynda tiltekinn þráð, sýnilegan sem ósýnileg. Af þeim sökum, meðal annars, er um einstakt mannvirki að ræða.
Arkitektúr sem fylgir ekki því þekkta í einu og öllu er mikilvægur. Mannvirkjagerð á ekki að vera fyrirfram gefinn fasti. List sem er leitandi, spyr gagnrýninna spurninga og fer aðrar leiðir skiptir öll samfélög máli. Arkitektúr getur verið slíkt hreyfiafl. Búsetukjarninn við Háteigsveg 59 er mikilvægt skref og í raun nauðsynlegt, því þar er komið raunverulegt dæmi um aðra nálgun og aðrar lausnir.
Það er samdóma álit flestra að vel hafi tekist til. Mannvirkið við Háteigsveg 59 talar tungumál hugrekkis, fortíðar, nútíðar og framtíðar.
Lífsferilsgreining (LCA) er komin til með að vera
Lífsferilsgreining mannvirkja skiptir miklu máli sé ætlunin að skilja umfang kolefnislosunarinnar. Sé ætlunin að lækka kolefnisspor mannvirkis skiptir miklu máli að skilja hvar hægt er að gera betur. Ef það er ekki mælt þá er ekki hægt að bæta það.
Tilgangurinn með lífsferilsgreiningum er að mæla losun gróðuhúsalofttegunda frá byggingariðnaðinum og stefna að markmiðum stjórnvalda um minnkaða losun.
Um breytingar á mannvirkjagerð er að ræða og aukna vinnu. Engu síður er mikilvægt að sjá og skoða hvert mannvirki og hverja framkvæmd með gagnrýnu hugarafari, það er að skoða hvort og hvar hægt er að gera betur varðandi losun kolefnis og notkun á hráefnum.
Fræðsla og samtal skiptir öllu
Stærsta áskorun varðandi nýja nálgun í mannvirkjagerð felst að stórum hluta í að fá alla þá sem koma að framkvæmdinni til að skilja markmiðin og ganga í takt. Búsetukjarni á borð við Háteigsveg 59 hefði aldrei orðið nema fyrir tilstilli fjölda fólks. Margar hendur komu við sögu í framleiðslu á byggingarvörum, innanlands og erlendis, við mannvirkjagerðina sjálfa, við hönnun, fjármögnun, skipulagningu, eftirlit, flutninga og svo framvegis. Einstaklingarnir sem komu að verkinu beint eða óbeint hlupu ekki á tugum heldur hundruðum. Því fleiri í heildarkeðjunni sem skilja og virða ætlanir verkkaupa og hönnuða því meiri líkur á að vel takist til. Samtal, fræðsla og samvinna skiptir því höfuðmáli.
Í útboðslýsingu voru gerðar ýmsar kröfur á verktaka. Meðal annarra var krafa um umhverfis- og öryggisstjóra. Umhverfisstjóra var ætlað að vinna að umhverfisstefnu verkkaupa og kröfum sem gerðar voru í verklýsingu í samráði við eftirlitsmann verkefnisins. Um mikilvægan þátt í heildarmyndinni var að ræða. Engu síður náði framangreint ekki fram að ganga. Verktakinn treysti sér ekki í að mæta þessu. Afleiðingarnar voru sjáanlegar í ýmsu. Meðal annars má spyrja spurninga um gæðaeftirlit í formi fræðslu.
Einhver misbrestur virtist vera til staðar varðandi upplýsingagjöf og margir þeirra iðnaðarmanna sem unnu að gerð búsetukjarnans vissu ekki um áherslurnar sem lágu til grundvallar. Framangreint sást meðal annars í umgengni á verkstað. Ekki var að sjá að umgengni á verkstað væri á einhvern hátt frábrugðin öðrum verkstöðum. Umgengni var í einhverjum tilfellum ábótavant. Svo dæmi séu tekin lágu byggingarvörur í einhverjum tilfellum óvarðar á víð og dreif og timburgluggar voru í einhverja daga óvarðir fyrir regni.
Mannvirkjageirinn almennt samanstendur einnig að stórum hluta af erlendu vinnuafli. Þar á meðal er hópur sem talar ekki íslensku og í einhverjum tilfellum enga ensku. Framangreint eykur líkur á að krafa/óskir um tiltekin vinnubrögð komist ekki til skila. Þar af leiðir að hlutverk einhverskonar fræðslustjóra verður enn mikilvægara.
Túlkur og öryggismál
Mikill fjöldi iðnaðarmanna kom að byggingu búsetukjarnans Háteigsvegi 59. Stór hluti var af erlendu bergi brotinn og dæmi var um að iðnaðarmenn töluðu hvorki íslensku né ensku. Um vel þekktan veruleika á íslenskum byggingarmarkaði er að ræða. Iðnaðarmenn koma víðsvegar að og búa að mismikilli getu til að skilja ætlanir og vilja verkkaupa, arkitekta eða verktaka.
Mikilvægt er að allir skilji til hvers er ætlast og spyrja má hvort hluti af mannvirkjagerð eigi að felast í að starfsmenn sem tala og skilja hvorki íslensku né ensku hafi aðgengi að túlk, það er túlk sem þekkir einnig til laga er varða réttindi og skyldur iðnaðarmanna, verktaka og verkkaupa.
Hagsmunir verkkaupa hljóta að felast í að iðnaðarmenn og aðrir sem koma að mannvirkjagerðinni stofni til dæmis ekki heilsu sinni í hættu. Mannvirkjagerð á meðal annars að ganga út á öryggi allra. Einnig þarf að tryggja þarf að allir á verkstað vinni eftir teikningum og ferlum arkitekst, verkkaupa og verktaka. Tryggja þarf að starfsmenn noti viðeigandi varnir, líkt og heyrnarhlífar, öndunargrímur þar sem við á og hanska sé verið að nota ætandi efni (svo dæmi séu tekin). Tryggja þarf að starfsmenn viti hvert á að leita komi upp slys á fólki. Tryggja þarf að starfsmenn flokki rusl rétt og svo framvegis. Að mörgu er að hyggja en í mannvirkjagerð þarf að gæta að því að hagsmunir verktaka og iðanaðarmanna eru þeir sömu hvað varðar til dæmis öryggi og heilsu.
Markaðurinn var ekki tilbúinn
Markaðurinn virtist að mörgu leyti ekki tilbúinn fyrir nýja nálgun. Dæmi um framangreint var að vistvæn vara var auglýst til sölu en þegar á reyndi var hún ekki til á lager í einhverju magni. Einnig virtist skortur á að starfsmenn söluaðila höfðu verið upplýstir um vistvænu vöruna eða rétta umgengni.
Sem dæmi má nefna var vistvænni steypu dælt úr steypubíl í garð búsetukjarnans. Um þekkt ferli er að ræða, það er að tæma ónotaða steypu í grunn eða á byggingarstað. Framangreint hefur verið ástundað svo árum skiptir. En í verkefni sem gekk út á að halda til dæmis garðinum upprunalegum var steypulosun ekki kostur. Nær hefði verið að steypan færi til baka til framleiðanda og nýtt í annað en úrgang.
Framleiðendur byggingarvara önnuðu í einhverjum tilfellum ekki eftirspurn og því var eini kosturinn að leita í óvistvænni vörur. Sem dæmi náði Steinullarverksmiðjan á Sauðárkróki ekki að anna eftirspurn markaðarins á framkvæmdartíma. Eini kosturinn var því að nota óvistvænni steinull, það er innflutta steinull sem var framleidd með óvistvænni hætti.
Virða þarf tímaáætlun
Gæðastjórnun skiptir miklu máli. Þar skipar góð og markviss tímaáætlun stóran sess, það er áætlun sem farið er eftir. Mikilvægt er að gæta þess að réttar byggingarvörur séu komnar á verkstað á tíma. Einnig þarf að gera ráð fyrir frávikum og því er ekki kostur að fá vörurnar á síðustu stundu á framkvæmdastað. Byggingarvörurnar kunna að vera rangt afgreiddar, með of háu rakastigi eða skemmdar og því þarf að vera til staðar svigrúm til að bregðast við því óvænta.
Mikilvægt er að réttar byggingarvörur miðað við áformuð not séu komnar á verkstað á réttum tíma. Kostnaðarsamt er að hafa starfsmenn í vinnu sem eru verkefnalausir vegna skorts á aðföngum. Sérstaklega þarf að gæta þess að hráefni sem telst utan hefðbundins markaðs sé tiltækt á tíma.
Við gerð mannvirkis þurfa réttir iðnaðarmenn að koma að verkinu á réttum tíma. Einnig þarf að tryggja að þeir hafi aðgang að aðstöðu, réttum byggingarvörum miðað við áformuð not og verkfærum. Jafnframt þarf að tryggja að einhugur ríki varðandi vinnubrögð, umgengni og verkferla. Gangi iðnaðarmenn ekki í takt við óskir, vilja og þarfir verkkaupa getur óþarfa orka og tími farið til spillis. Framangreint er sérstaklega mikilvægt í verkefnum sem byggja á nýsköpun og fráviki frá þekktum ferlum.
Mannvirkjagerð felur í sér óvissu
Þrátt fyrir að notkun gæðastjórnunarkerfa gangi að stórum hluta út á að koma í veg fyrir óvissu og þar með svara sem flestum spurningum við mannvirkjagerð má alltaf gera ráð fyrir tiltekinni óvissu.
Við mannvirkjagerð getur alltaf komið upp eitthvað sem breytir áætlunum eða er þess eðlis að bregðast þurfi við með sértækum hætti. Sem dæmi má nefna að brjóta þurfti niður veggi vegna þess að iðnaðarmenn staðsettu þá á röngum stað eða að verkfærum var stolið á verktíma.
Ennfremur skipta launagreiðslur verktaka máli. Greiði verktaki ekki laun á réttum tíma er hætta á að iðnaðarmenn leiti í önnur verk. Veður getur einnig haft áhrif, sérstaklega við uppslátt og steypuvinnu. Veikindi starfsmanna geta haft áhrif og svo framvegis.
Allri mannvirkjagerð fylgir tiltekin óvissa og því verður tiltekinn sveigjanleiki að vera til staðar sérstaklega þegar um ný vinnubrögð er að ræða. En þrátt fyrir að viss sveigjanleiki þurfi að vera til staðar er rétt að nálgast það að fara nýjar leiðir í mannvirkjagerð eins og að tefla skák. Hugsa þarf eins marga leiki fram í tímann og mögulegt er og reyna að greina og leysa hugsanleg eða fyrirséð vandamál.
Hvernig á að afla hráefnis sem liggur utan hefðbundins markaðar? Hvernig á að leysa það þegar stærðir gluggaopa og endurnýttra glugga fara ekki saman? Hvar fást endurnýttar innréttingar? Verða þær aðgengilegar á tíma? Hvernig og hvar á að geyma hráefni sem verið að safna saman til seinni nota? Hver á að bera ábyrgð á efnisöflun og svo framvegis.
Að fjölmörgu er að hyggja og því þarf að skilgreina verkefnin vel og vinna þau með góðum fyrirvara. Því fleiri svör áður en lagt er af stað í gerð mannvirkis því betra.
Geymsla hráefnis
Þegar verið er að nota hráefni sem liggja utan hins hefðbunda markaðar þá þarf í mörgum tilfellum að grípa gæsina meðan hún gefst. Stundum fellur eitthvað til sem er nothæft en þá seinna í mannvirkjagerðinni. Ef um viðkvæma mjúka byggingarvöru er að ræða þarf að tryggja að geymsla og meðferð sé þess eðlis að eiginleikarnir skerðist ekki. Sem dæmi skerðast eiginleikar ógagnvarins timburs liggi það úti óvarið fyrir raka og hita. Framangreint á einnig við um timburglugga og hurðir, timburplötur, burðarvið og aðrar timburvörur. Huga þarf að geymslu byggingvarvara.
Húsnæðis- og mannirkjastofnun gaf út Rb-leiðeiningarblað um meðferð á byggingarvöru. Gott er að kynna sér efni blaðsins.
Að læra af reynslunni
Ígrunduð reynsla leiðir til lærdóms. En til að svo sé þarf að taka meðvitaða ákvörðun og sýna tiltekna staðfestu.
Við byggingu mannvirkis, sem ætlað er að marka nýja braut og opna möguleika, er nauðsynlegt að huga að reynslunni. Hver var reynsla og upplifun verktakanna, söluaðila og annarra sem komu að verkinu? Er tryggt að það jákvæða og uppbyggilega skili sér út í samfélagið, vaxi þar og dafni? Upplifðu framangreindir aðilar kannski að um einstakt verkefni væri að ræða sem breyti engu varðandi þau vinnubrögð og þá verkferla sem áður voru viðhafðir? Fellur allt í sama farið, eða verður reynslan til þess að breytingar eigi sér stað?
Því miður virtist reynslan og þekkingin sem varð til leiða til takmarkaðra breytinga á hegðun eða verkferlum. Sem dæmi má nefna að einn verktakanna henti nánast öllu úr vinnugámum við lok verkefnisins. Stólar, plöntur, nýtileg föt, borð, nýtileg eldhústæki og fleira fóru í safngám. Áherslur varðandi endurnýtingu, flokkun og endurvinnslu máttu sín lítils þegar á reyndi.
Endurvinnsla og endurnýting eiga sem dæmi ekki að snúast um afmörkuð verkefni. Þessar áherslur eiga að vera eðlilegur hluti af mannvirkjagerð. Þar af leiðandi þarf að huga að reynslunni og lærdómnum sem verkefni á borð við byggingu búsetukjarnans að Háteigsvegi 59 fól í sér.
Sé verið að hefja svipaða vegferð og farin var að Háteigsvegi 59 er sem dæmi mikilvægt að skrá niður ferlið (halda nokkurs konar dagbók) til að hafa aðgengilegt yfirlit. Mikilvægt að taka samtalið við þá aðila sem koma að mannvirkjagerðinni og ræða um styrkleika og veikleika. Að lokum þarf að deila reynslunni út í samfélagið. Sem dæmi má gera það með blaðaskrifum, vefsíðugerð, málþingi eða annarri umfjöllun.
Mikilvægt er að læra af reynslunni, byggja ofan á það sem vel er gert og finna lausnir varðandi veikleika. Einnig er mikilvægt að þeir aðilar sem koma að framsækinni mannvirkjagerð taki áfram þann skóla sem felst í verkefninu.
Ekkert mannvirki er fullkomið
Rétt er að muna að sama hversu nákvæm teikning af mannvirki er, hversu vandvirkir smiðirnir eru eða hversu vönduð byggingarefnin eru, þá eru yfirgnæfandi líkur á að með tímanum komi upp einhver galli eða einhver ósýnileg skekkja. Þak getur sigið, veggur misst lit eða gólfefni gefið eftir vegna álags.
Mannvirki eru spegilmynd þeirra sem byggja þau, ófullkomin, síbreytileg og háð umhverfi sínu. Það er ekki hin skilyrðislausa fullkomnun sem skapar gildi mannvirkis, heldur sú viðleitni að gera það sem best úr því sem fyrir er.
Ekkert mannvirki er fullkomið, en þau bestu eru þau sem standast tímans tönn með reisn, með öllum sínum ófullkomleika.
Að þora að hugsa út fyrir rammann
Stórar framfarir í mannvirkjagerð eiga sér sameiginlegan uppruna í hugrekki. Það er hugrekki sem knýr menn til að byggja hærra, sterkari og vistvænni mannvirki. Að þora að hugsa út fyrir rammann, nýta ný efni, þróa sjálfbærar lausnir og takast á við áskoranir sem enginn hefur áður leyst.
Þeir sem stigu fyrstu skrefin í steinsteypuvæðingu voru gagnrýndir. Þeir sem trúðu á stálið sem burðarefni mættu tortryggni. Þeir sem leggja nú áherslu á kolefnishlutlausa mannvirkjagerð mæta efasemdum. En án þeirra sem þora, verður ekkert nýtt til.
Framþróun í mannvirkjagerð snýst ekki aðeins um tæknilega nýsköpun, heldur líka um að hafa kjark til að breyta hefðum, taka áhættuna á að mistakast og sjá framtíðina þar sem aðrir sjá hindranir. Að þora er forsenda framfara.
